GU, OSPE TXARREKO JENDAILA
Ez dut gezurrik esango, ospe txarra, halakorik bada, ez bait datorkit aitorpen
honetatik: haurra nintzela izugarri atsegin nituen guda-istorioak. Eta okertzeko
espantu handirik gabe diot adin bertsuko bizilagunekin aski partekatu zaletasuna zela berau. Egiaz, harritzekoa ere ez da, hiriko ospakizun nagusiek zaletasun horren arrastoan jartzen baitute bat.
Haurren danborradan parte hartu izan dugunok militarren antzera pasiatu izan
dugu, uniforme militarrez mozorroturik, militarren martxak irudikatuz. Ez Errege Lehoirik, ez Zeledonik, ez santu beltzik, eta areago gutxiago Mari Jaiaren parekorik; gurean militarrez mozorrotzea atsegin duten pertsona heldu antzeko bataioi batek piztu kanoikadak ematen dio hasiera abuztuko jaiari. Eta uniformeak atontzeko betarik gabe aritzen dira irailean zehar ere, Parte Zaharreko kaleetan gora eta behera, guda egin eta soldadu izatera “jolasten” Gaztelu Eguna izendatu “ospakizunetan”.
Frantziar armadaren errendizioa eta Donostiaren berreraikuntza oroitzeko ekitaldia dela diote antolatzaileek. Ekitaldia gertutik ezagutzeko aukera izan duen edonor ohartu ahalko da “ospakizunak” gutxi duela “berreraikuntzatik”; kanoiak, fusilak eta martxa militarrak gailentzen baitira. Frantziarren errendizioa dela-eta, “errendizio” hitzak berariaz darama irabazle eta galtzaileen arteko banalerro argia. Zein dira, ordea, irabazleak? Uka ezinezko historia gertakaria da Donostiak eta donostiarrek 1813 urtean pairatutako erreketa, arpilatzea eta bortxakeria, eta beraz, inork esan ezingo du donostiarrak ezeren garaile izan zirenik.
Historiaren kontakizunak moldatzeari ekiten diote orduan. Eskolako testu liburuetan “Espainiako Independentzia Gerra” izen arranditsuarekin ikasten dugun pasartearen azken nota daiteke Donostian 1813an gertatutakoa. Baina espainiar ohoreak halakorik ametitzen ez duenez gero, britainiar eta portugaldar armadek izenpetuko dute gurean jazotako “balentria”. Ezaugarri hauek eta gehiago medio, garaian jazartze eta bortxaketa kolektibo zekena eragin zuen gertakaria ospatzeak, ez du, bere horretan, herritarron arteko bizikidetza errazteko “sentimendu positibo sakonik” sustatzen.
Hori dela eta agertuko du ez donostiar gutxik ospakizun hauekiko aurkakotasuna. Baina egin dezagun, saia gaitezen bederen, halako “ospakizunen” ulertzera. Ospakizunen segizio ditugu errituak, hauetan horiek. Eta errituak ezagutzeak, erritu hauek ekoizten dituen sozietatearen oinarri juridiko, politiko, kultural eta sozialen gaineko ulerkera erraztuko digu. Boterearen eta boterearen aurreko jarrerak ulertzeko oinarrizko egitatea baitugu erritua, egitate soziopolitikoa.
DISONANTZIA AXIOLOGIKOA
Festa eta festak gaineratzen dituen tradizioei lotutako balore gatazkari esaten dio “disonantzia axiologikoa” Josep Martí i Pérez 1 ikerlari katalanak. Kontsonantziarik ez duen akordea edo bitartea dugu disonantzia eta axioma, berriz, frogatu gabeko baina agerikoa den proposizioari esaten zaio logikaren eremuan; egiatzat hartzen dira, eta (menpeko) beste egia batzuk ondorioztatzeko hasiera puntutzat balio dute.
Genero diskriminazioei, animalei eman tratu txarrei eta izaera militarra duten festei estu lotzen zaizkie halako gatazkak, esango du ikerlariak. Eta zortekoak gu, gure festa halakoak hirurak biltzen baititu bakarrean. Gatazka hauen sorburuan ez dago, handietsitako tradizio baten kausaz, berezkotzat
hartzen diren ospakizunak edo beste garai batzuetako ospakizunak mantendu nahi izatea soilik. Tradizio hauek orainaldiko festetan txertatzen direnean iraganari egin begirada propioa sortzen dute, eta maiz, begirada honek, eszenifikatzen den horrekiko ikuskera garaikide jasanbera sustatzen du. Hauxe da gatazka bizten duen txinparta.
FESTA, BOTEREAREN GORAZARRE
Historiaren kontakizuna identitateen moldatzeko tresna behinena dugu. Eta
historiako pasarteen logika eta esentziak kondentsatu edo zehazten dituzten hitz
eta kontzeptuez jabetzea, hil hala bizikoa egiten da boterean gozo nahi
duenarentzat. Pierre Bourdieuk (1930-2002), menderakuntzen era eta maneren
arrastoan ari zela, menderatua otzantzeko botereek darabilten mekanismoez
ohartarazi zuen: “Botere orok dimentsio sinbolikoa du berekin: menderatuengandik atxikimendu forma bat lortu behar du, baina hau ez datza kontzientzia argi batek propio hartutako erabakian, baizik eta gizarte gorputzen otzantasun berehalako eta hausnarketa-aurrekoan”.
2
Boterea eta festa dimentsio sinbolikoan elkar elikatzen dira, festak eta errituak
ideien eremuan elikatzen diren era berean, eta honela, errituek “errealitatea modu alegoriko batez islatzen, erantzuten edo aldarazten duten sinboloak bereganatzen dituzte.” Portaera estandarizatu eta errepikatu bat da erritua, eta bere dimentsio sinbolikoaren ondorioz, errituak halako zubi lana egiten du eremu sinbolikoa eta sozialaren artean, eta sozietateko harremanak indar handiagoarekin agertuko dituen denbora, espazio eta esanahi sinboliko berri bat eratuz.
Errituen helburua sozietateko ordena sendotzea da. Esanahiz beteta daude errituak. Gaztelu Eguna eta gorago zerrendatu “ospakizunetan” nola, ez dira gutxi gertakari historikoak eszenaratzen dituzten festak, eta beraz, iragana irudikatu eta oraina islatzen laguntzen diguten sinboloak aurkitzen ahal ditugu errituetan. Hau da:
“Iraganarekin loturak ezartzen dituzten bitartean, festek gaur egungo gizarte
ordena erreproduzitzen dute, egungo hierarkiekin, eliteen eraginarekin, rol
banaketarekin.”
3
LA MAUVAISE RÈPUTATION
Biziko duen inguruak militarra eta militarismoari gorazarre egiten badio, eta are, egokitu zaion inguruan festa eta iruditeria militarra elkarren eskutik badoaz, zein haurrek ez du gerra-istorioekin amets egingo? Eskerrak ametsak aldakorrak diren. Aldakorrak egoerak.
Esan dugu, kontsonantziarik ez duen akorde edo bitarteari esaten diogu
disonantzia. Akorde bat disonantea dela esan ohi dugu belarrira bitxi jotzen
duenean, aldatzeko gogoa bizten duenean. Bada, urteetan aurrera egin ahala,
musika aldatzeko areago eta gogo biziagoa izan ohi dut martxa militarren aditzean. Eta disonantziak, aldatzeko gogoak, belarrietatik begietara egiten dit, gorputz osora gero. Aldatzeko gogoa, ez aditzekoa, eta auzo-lotsa ikaragarria.
Tradizioaren edo identitateen nozio esentzialistak maiz aldaketaren aurkakoak
izaten diren bezala, Bourdieuk arrazoirik ez du falta eta tradizioaren defentsa sutsu eta mugiezina boteretsuenek egina izaten da. Hau da, agerikoa da sozietateko balio-sistema ezberdinek kapital sinboliko handiagoa aitortzen diotela talde batzuei beste batzuei baino; eta hala, tradizioaren defentsa mugiezina jendarte botere eta ospe handiagoko sektoreei loturik joan ohi da; proposamen berritzaileenak boteretik baztertuen dauden sektoreetatik datozen bitartean.
Eta Paco Ibañezek jarraitzen du: “En el mundo pues no hay mayor pecado/Que el de no seguir al abanderado/No, a la gente no gusta que/Uno tenga su propia fe”.
Gaztelu Eguna bera, eta berdin, esaterako, abuztuko jaiari hasiera ematen dion
kanoikadaren ekitaldia, ez dira antigoaleko asmakizunak. Lehenak, 1991ean ospatu zuen lehen edizioa, eta honen segida gisa sortuko zen bigarena, kanoikada alegia, 1993an, Donostiaren erreketa eta arpilatzetik 180 urte igaro zirela, hain zuzen ere.
Eta hala ere, bata zein bestea betierekoak direla irudi luke, hain azkar egokitu
baitira hiriko festaren iruditerian. Txandako mandatariak gozo eta eroso bildu zituen bere festa egitarauaren baitara, eta kasik “pekatu” bilakatu ekitaldi hauen aurreko kritika oro; kritikaria, berriz, ospe txarreko. Botereak ez baitu atsegin norbanakoak sinesmen propiorik izatea.
Festaren ulertzeko, kulturekin nola, beharrezkoa izango da ikuspegi dinamikoa
atxikitzea, kulturak etengabe aldatzen baitira. Sozietateko egitura islatzen eta
sendotzen, edo zalantzan jartzen eta astintzen duten prozesuen bidez sortu eta
birsortzen dira kulturak, eta aldaezinak izatetik urrun, tradizioak ere asmatu egiten dira, Eric Hobsbawn (1986) ikerlariak agertu bezala. Eta asmatu egiten dira, iraganarekiko harremana eraldatuta, orainaldiko egoera berriei erantzun eman asmoz. Sozietateak bilakaeran daudelako aldatzen dira sozietate horietako ohiturak ere.
Edo hala beharko luke. Eta gure garai arraro hauetan, XXI. mendea ongi
urratua dugula, aldaketaren funtsa atzera militarismoa bada, atsegin bikoitz batez ospatuko dut mandazainen begi-ahoek egotziko diguten “ospe txarra”. Eta topa!
1
MARTÍ PÉREZ, Josep (2008). “Práctica festiva y tradición en las celebraciones urbanas actuales”.
Jentilbaratz. 11, 163-175.
Georges Brassens (1921-1981) musikari frantziarrak ondutako La mauvaise
réputation abestia Paco Ibañezen ahotsean ezagutu nuenez gero, etxekoei zor,
ezelako martxa militarraren lehen notak aditzean aipatu abestiaren ondorengo
estrofa datorkit gogora: “Le jour du Quatorze Juillet/Je reste dans mon lit
2
BOURDIEU, Pierre (1980). “La domination masculine”. Actes de la recherche scientifique, Paris,
84:2-31.
3
“Gipuzkoako lurralde historikoko jaiei buruzko azterketa, generoaren ikuspegitik” (2009). FARAPI S.L.
eta Gipuzkoako Foru Aldundia.
douillet/La musique qui marche au pas/Cela ne me regarde pas” (Cuando la fiesta
nacional/Yo me quedo en la cama igual/Que la música militar/Nunca me supo
levantar)
